Crisis als kans – deel 1

Drieluik over levenskunst – Crisis als kans voor jezelf
We leven in een tijd van grote veranderingen. Veel mensen hebben motivatieproblemen en zingevingsvragen, zoals: wie ben ik nu eigenlijk ten diepste en wat geeft mijn leven zin? Zo’n crisis kan ook een kans zijn, blijkt uit het levensverhaal van de beroemde psychiater en psycholoog Carl Gustav Jung (1875 – 1961). In zijn autobiografie ‘Herinneringen, Dromen, Gedachten’ vertelt Jung dat hij zich in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog rond 1914 extreem onrustig en leeg voelt. Pas als hij zich overgeeft aan wat hij ‘niet weten’ noemt begint er voorzichtig iets te stromen. Creatief bezig zijn, yoga, zelfanalyse en zelfacceptatie brengen hem innerlijke rust.

In het eerste deel van dit drieluik over levenskunst Crisis als kans nemen we een kijkje in dit bijzondere levensverhaal van Jung. Dat biedt kansen voor iedereen die het moeilijk heeft en voor wie diep van binnen voelt dat er iets waardevols ontbreekt.

Keerpunt in zijn leven
Jungs’ analytische psychologie is niet op een zomernamiddag ontstaan. Het waren vooral zijn eigen diepe crises die hem nieuwe inzichten opleverden. Kort voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was Jung door intense dromen en grote onrust bijna niet in staat tot werken. Op zoek naar de oorzaak hiervan had hij al twee keer tevergeefs zijn hele leven tot in detail nageplozen. In zijn onmacht riep Jung uiteindelijk vertwijfelt uit: “Ik weet zó volstrekt niets dat ik nu eenvoudig datgene doe wat me invalt!” Direct ziet hij zichzelf als kleine jongen hartstochtelijk huisjes, poorten en kastelen bouwen. Een keerpunt in zijn levensloop noemt hij dit.

Spelen als een kind
Voor een ander is dit misschien een nietszeggend beeld. Maar voor Jung brengt het na lange tijd weer emotie en leven teweeg. In een flits weet hij dat hij alleen rust kan vinden als hij weer als een kind gaat spelen en bouwen. Een ‘pijnlijke vernedering’ vindt Jung dat op dat moment. Maar hij doet het, elke dag na het middageten tot zijn patiënten kwamen en na het avondeten weer. Jung ziet dit bouwen, dat hij de rest van zijn leven zal blijven doen, later als een inwijdingsritueel. Een heilzame handeling die hem verder brengt in zijn leven. Het bouwen opent de weg naar beelden, die hij ook wel ‘fantasieën’ noemt. Deze brengen hem niet direct de rust waar hij zo naar verlangde, maar ze bleken wel de belangrijke eerste stap in een geestelijk opbouwproces.

Betekenis zoeken
Jungs’ fantasieën verrassen hem soms op onaangenaam wijze door hun duistere randje. Hij is in die tijd bang om letterlijk aan zijn emoties kapot te gaan. Ze zijn groter dan hij aankan. Daarom zet hij nog twee cruciale stappen naar innerlijke rust. Hij gaat yoga beoefenen om de stromen van emoties, beelden en innerlijke stemmen in zijn hoofd te stoppen. En hij gaat op zoek naar de betekenis van deze beelden. Naar overtuigingen, patronen en de (verborgen) levensvisie die daar onder liggen. Jung benadrukt dat hij de yoga-oefeningen niet te lang herhaalt om zijn gevoelens en gedachten niet helemaal uit te schakelen Hij wil ze immers leren begrijpen. Door yoga worden zijn emoties hanteerbaar. Ze zijn te overzien en hij kijkt ze recht in de ogen. Op die manier dringt Jung door tot zijn onbewuste.

Symboliek en levensvisie
Ook deze volgende fase van zelfontdekking verloopt niet zachtzinnig. Als Jung eens wakker wordt na een droom zegt een stem: “Je móét de droom begrijpen, nu, onmiddellijk.” Hij snapt de droom niet en wil verder slapen. Maar de stem zegt: “Als je de droom niet begrijpt, moet je jezelf doodschieten.” Nu had Jung een pistool in zijn nachtkastje, wat de situatie heel realistisch maakte, én in zijn droom had hij iemand gedood. Jung staat nu voor een nieuwe doorbraak. Dit doden betekende namelijk niet letterlijk het doden van zichzelf of iemand anders. Hij begrijpt plotseling dat het om een symbool gaat. Degene die hij doodde in zijn droom staat voor hem symbool voor ‘het heldhaftige doorzetten van de eigen wil‘. Omdat die houding niet langer bij hem past, moest deze in zijn droom ‘gedood’ worden. Door de symbooltaal van zijn onbewuste te leren begrijpen, ontrafelt de gerenommeerde arts stap voor stap zijn nieuwe levensvisie.

Verbinding met ‘iets hogers’
Zijn nieuwe kijk op het leven omschrijft Jung als: “Er bestaat iets hogers waaraan men zich moet onderwerpen dan aan de wil van het ik.” Hij voelt zich nu verbonden met iets wat hem overstijgt. Wat dit ‘hogere’ is, is voor iedereen anders. Voor de één betekent het bewust onderdeel zijn van de mensheid of ervaren dat er ‘iets’ is. Een ander geeft dit overstijgende een naam, zoals bijvoorbeeld God, kosmos, natuur, onvoorwaardelijke liefde, Allah, Bron of licht. Hoewel Jungs’ vader dominee was, laat Jung alle opties open wat dit hogere voor hem betekent. Hij omschrijft het later als het ‘zelf‘, een boven het ‘ik‘ geplaatste grootheid, die het bewuste en het onbewuste omvat en overweldigend groots is. Te vergelijken met de ‘ziel’, die het eenmalige met het eeuwige en het individuele met het alomvattende verbindt. Jung ziet de Christusfiguur als de meest ontwikkelde vorm van dit zelf.

Een relatie aangaan met jezelf
Het bewust kijken naar zichzelf én naar iets dat hem overstijgt vormt voor Jung de start van een levenslange fascinerende zoektocht. Hij maakt kennis met vele interessante delen, beelden en figuren in zichzelf. Het zijn Bijbelse, mythologische en andersoortige persoonlijkheden, waarmee hij een relatie aangaat. Dat wil zeggen: hij leert ze kennen, accepteren en integreren als waardevolle onderdelen van zijn wezen. Hoe onbegrijpelijk ze hem in eerste instantie soms ook voorkomen… Dat bracht hem rust, innerlijke rijkdom en gaf hem inzichten waar wij nog steeds de vruchten van plukken.

Deel 2 van Crisis als kans gaat over de heilzame werking van het accepteren van deze delen in jezelf. Dan laat ik de verrassende gelijkenis zien tussen de kansen van een crisis voor jezelf en voor groepen. Voor een positieve noot leg ik het leven van Jung naast de avonturen van Poppy, een eeuwig optimistische tekenfilmheldin. In deel 3 leg ik uit waarom dit groeiproces en de kansen daarvan mij zo aanspreken. Ook leg ik daarin de link naar kansen voor maatschappijvernieuwing.

Dit artikel is eind 2020 ook gepubliceerd op de website van de Academie voor Geesteswetenschappen, post-hbo opleidingen voor zelfontwikkeling & beroepspraktijk in de geestelijke gezondheidszorg.